Seminarium z historii nauk przyrodniczych i ścisłych, 18 czerwca 2025 r.

Ciekawości fizyczne o niebie z Kolędy warszawskiej na rok 1754 Antoniego Wiśniewskiego. Nowa astronomia w popularnej wersji oświecenia chrześcijańskiego

Prof. dr hab. Grzegorz Raubo, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Źródło wskazane w tytule jest interesującym świadectwem recepcji nauki nowożytnej w kręgach dawnych polskich elit intelektualnych. Rzuca też światło na metody, jakie stosowały one w celu popularyzacji wiedzy formującej się w epoce rewolucji naukowej. Autorem tego tekstu był jeden z czołowych przedstawicieli oświecenia chrześcijańskiego, znany pijar, odpowiedzialny za koncepcję kształcenia w zakresie nauk przyrodniczych w zreformowanym programie szkół prowadzonych przez jego zakon, zwolennik philosophia recentioru i fizyki eksperymentalnej, profesor Collegium Nobilium w Warszawie.

W komentarzu do Ciekawości fizycznych o niebie Antoniego Wiśniewskiego (1717–1774) zwrócę uwagę na odmienność jego wypowiedzi od współczesnych mu, popularnych wykładów na temat systemów świata. Położę nacisk na to, że zawarta w niej prezentacja teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika nie ma nic wspólnego z konwencją żywotnej niegdyś „kultury ciekawości” (w ramach której często ją i jego twórcę przedstawiano) i że ukazana jest jako domena wiedzy konstruowanej za pomocą „niezbitych astronomicznych racyji”, wydatnie wspieranych „fizycznemi uwagami”, i cieszącej się uznaniem międzynarodowej społeczności uczonych. Przybliżę naukowe, kulturowe i religijne aspekty postawy Wiśniewskiego jako propagatora heliocentryzmu. Skomentuję podane przez niego dane dotyczące okresów obiegu planet wokół Słońca i ich odległości od Słońca, wielkości planet w stosunku do wielkości Ziemi oraz rozmiarów wszechświata.

Podążając za tokiem rozumowania warszawskiego pijara, nawiązującego do naukowych i religijnych dyskusji na temat heliocentryzmu, ukażę ideowe uwarunkowania dokonanej przez niego rehabilitacji Galileusza. Omówię antynomie, jakie w kalendarzu Wiśniewskiego dały o sobie znać wówczas, gdy rozważał on, czy Pismo Święte może być traktowane jako źródło wiedzy na temat budowy świata.

Uspójnienie religijnych i naukowych wyjaśnień kosmosu – charakterystyczne dla kultury oświecenia chrześcijańskiego – będzie motywem przewodnim tej części mojego wystąpienia, która skupi się na zespoleniu teologicznej argumentacji na rzecz prawdopodobieństwa istnienia wielu światów z odwołaniami do teoretycznych i obserwacyjnych osiągnięć nowej astronomii. Ponieważ w Ciekawościach fizycznych o niebie Wiśniewski odnotował stanowiska zwolenników i oponentów nowożytnej wiedzy o niebie, moja analiza dotyczyć będzie stylu polemiki naukowej. Wskażę także na reakcje, jakie jego publikacja – nowatorska na tle poprzedzających go kalendariografów – wywołała w ówczesnym piśmiennictwie.

Wróć