Źródła heliocentryzmu a tradycja uniwersytecka w Anglii w latach 1570–1603 na przykładzie Astrostereonu Edwarda Greshama i Declamatio in laudem astronomiae Johna Rainoldsa
14.09.2020 | 17.04.2022
dr Barbara Bienias, dr Maciej Jasiński, Instytut Historii Nauki PAN
Traktat astronomiczno-astrologiczny Edwarda Greshama (1565–1613) Astrostereon (1603) jest przykładem wczesnej recepcji systemu heliocentrycznego w Anglii. Mimo intensywnych i przełomowych badań prowadzonych w ostatnich latach w IHN PAN, Gresham jest nadal postacią enigmatyczną, którą trudno powiązać z konkretnymi kręgami intelektualnymi. Także źródła, za którymi Gresham – jako jeden z nielicznych – przyjął koncepcję Kopernika jako rzeczywisty obraz wszechświata, nie zostały jeszcze dostatecznie ustalone.
Wyjaśnienia przyjęcia przez Greshama systemu Kopernika można doszukiwać się we wpływie edukacji uniwersyteckiej, która od lat siedemdziesiątych XVI w. przechodziła przemiany w duchu humanistycznym i otwierała się na nowe nurty. Można przypuszczać, że kultura dyskusji na angielskich uniwersytetach pozwoliła w XVI w. na krytyczne debaty nad filozoficznymi i kosmologicznymi założeniami teorii Kopernika. Gresham, który najprawdopodobniej był absolwentem Trinity College w Cambridge, podczas edukacji uniwersyteckiej nie tylko mógł się zetknąć w układem heliocentrycznym jako jednym z możliwych (obok geocentrycznego) modeli wszechświata, lecz także ukształtować swój sposób myślenia.
Panujące na ówczesnych angielskich uniwersytetach podejście do astronomii może zostać zilustrowane na przykładzie Declamatio in laudem astronomiae (Przemowa ku pochwale astronomii) Johna Raindoldsa (1549–1607), wygłoszonej przezeń podczas studiów w Oksfordzie. Rainolds przypisuje astronomii – oraz astrologii – znaczące miejsce wśród nauk oraz podkreśla praktyczne korzyści ze znajomości i badania ciał niebieskich, pozostając w ramach układu geocentrycznego. W swoim wywodzie nie tylko przywołuje klasyków greckich i łacińskich, lecz także nawiązuje m.in. do Plotyna i Marsilia Ficina, co świadczy co najmniej o znajomości prądów recepcji neoplatonizmu. Innym ówczesnym uniwersyteckim tekstem, z którym można porównać Przemowę Rainoldsa, jest neoplatoński traktat Theoria analytica (Teoria analityczna, 1579) Everarda Digby’ego (fl. II poł. XVI w.), który również porusza m.in. zagadnienie miejsca astronomii wśród nauk oraz znaczenia Słońca.
Referat wpisuje się w prowadzone współcześnie badania dotyczące recepcji teorii Kopernika oraz przemian nauczania uniwersyteckiego w krajach protestanckich w epoce wczesnonowożytnej.